Then kỳ yên trong đời sống cộng đồng và phát triển du lịch tại Khu bảo tồn làng nhà sàn dân tộc sinh thái Thái Hải

Nơi đây với quần thể 30 ngôi nhà sàn được phục dựng tương đối nguyên bản từ những ngôi nhà sàn gốc tại vùng ATK Định Hóa cách đây khoảng 20 năm. Thái Hải không chỉ phục dựng và bảo toàn tốt các ngôi nhà sàn truyền thống, mà còn bảo tồn được các giá trị văn hóa phi vật thể của dân tộc Tày, trong đó có then. Không chỉ then mới, Thái Hải còn gìn giữ, sưu tầm để bảo tồn then cổ, trong đó có then kỳ yên (kỳ yên có nghĩa là cầu an). Then đã đi vào cuộc sống của bản làng như một lẽ thường tình và  xuất hiện trong tất cả các sự kiện lớn của bản làng.

Thái Hải vừa như một bản làng vừa là khu bảo tồn có tính tổ chức cao, vừa là khu du lịch đón khách đến tham quan, trải nghiệm và sử dụng các dịch vụ du lịch. Với mục đích bảo tồn các giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể, Khu bảo tồn làng nhà sàn dân tộc sinh thái Thái Hải rất quan tâm đến bảo tồn then. Tại đây, già, trẻ, gái, trai, hầu như mọi người đều có thể hát then. Tuy nhiên không chỉ với then mới, then “phổ thông”, mà Thái Hải từng bước bảo tồn được then cổ, then có tính tín ngưỡng tâm tinh, trong đó có then kỳ yên.

Thái Hải là cộng đồng có niềm tin tín ngưỡng tâm linh lớn, do đó người dân ở đây luôn mong muốn cầu mong những điều tốt đẹp, an bình, phúc lộc từ các đấng tâm linh, một trong các hình thức thể hiện đó là qua then kỳ yên. Bà con bản làng Thái Hải luôn có quan niệm có thờ có thiêng, có kiêng có lành. Việc làm then kỳ yên của nhà then Thái Hải không chỉ phát từ nhu cầu tâm linh của bàn làng, của bà con mà còn là trách nhiệm xã hội trong việc bảo tồn và phát huy những giá trị di sản văn hóa Tày tại bản làng. Có thể nói, Bản làng Thái Hải là một địa chỉ, một môi trường tốt để nuôi dưỡng và lan tỏa sức sống của then mà cụ thể là then kỳ yên.

Then kỳ yên luôn giữ một vị trí quan trọng trong đời sống mỗi con người và trong cộng đồng bản làng với một sự trân trọng linh thiêng. Then kỳ yên ở Thái Hải được gọi quen thuộc là then cầu an, cầu phúc, cầu lộc, cầu tài, cúng mụ giải hạn... Tại Thái Hải, tất cả các việc liên quan đến vòng đời con người, hay liên quan đến việc lớn của gia đình, của bản làng đều có then kỳ yên. Tùy từng mức độ mà then kỳ yên được tổ chức ở quy mô khác nhau. Nếu là việc chung của bản làng như lễ hội lồng tồng, Tết cơm mới, đón năm mới, giải hạn, thì tất cả thanh viên của bản làng đều có thể sắp xếp công việc hợp lý để tham dự. Thường thì, đa số mọi người đều tham dự đông đủ. Nếu việc của gia đình (như đầy tháng, đặt tên, cúng mụ), thì chỉ có các thành viên gia đình tham dự  hoặc mời thêm anh em nội, ngoại. Tuy nhiên đôi khi có những việc liên quan đến trưởng làng hay người có uy tín trong bản làng (người cao tuổi), thì người làng vẫn có thể tham dự. Tất nhiên mọi việc không cứng nhắc, mà linh động tùy từng hoàn cảnh, mức độ công việc.

Then kỳ yên tại bản làng Thái Hải thực hiện đầy đủ "xuân thu nhị kỳ", tức là một năm hai lần vào mùa xuân và mùa thu mà cụ thể là lễ hội Lồng Tồng và tết trùng thập, mừng cơm mới 10/10 âm lịch. Thông thường, để tổ chức nghi lễ then kỳ yên theo đúng quy trình thì phải mất 3 ngày. Tuy nhiên, do tính chất đặc thù làm du lịch, bản làng Thái Hải đã áp dụng thời gian tổ chức thì tùy vào điều kiện hoàn cảnh thực tế nên không kéo dài như vậy mà chỉ trong một buổi hoặc một ngày. Then có thể tổ chức vào ban ngày hoặc ban đêm. Thông thường, khi gia đình hoặc bản làng có nhiều việc bận, thì then kỳ yên sẽ được tổ chức vào buổi tối để ban ngày mọi người làm việc. Tuy nhiên đối với các ngày lễ hội có tính mở mà tổ chức cả ngày, có sự tham gia của du khách như lễ hội Lồng Tồng, Tết cơm mới, thì then kỳ yên được tổ chức vào ban ngày. Cũng tùy theo số lượng và nhu cầu của các đoàn khách tham dự mà bản làng có sự điều chỉnh hoạt động cho phù hợp. Chẳng hạn các trường học tổ chức tham quan, trải nghiệm cho các em học sinh muốn được tìm hiểu về văn hóa dân tộc Tày thì thời gian sẽ được thống nhất giữa bản làng và đoàn khách cho phù hợp. Khi đó thầy then ấn định trích đoạn sao cho phù hợp với chương trình của đoàn tại bản làng.

Với những nỗ lực, tâm huyết của mình, bà con cộng đồng bản làng Thái Hải đã từng bước khôi phục, bảo tồn then kỳ yên mang lại sức sống văn hóa truyền thống cho cộng đồng cũng như góp phần phát triển du lịch. Khi then kỳ yên đến được với nhiều du khách, điều này  đã góp phần quảng bá then, mang những giá trị tốt đẹp của then đến với cuộc sống của họ; ngược lại nguồn thu từ khách du lịch sẽ góp phần đảm bảo kinh phí nuôi sống then mà Thái Hải đang tâm huyết bảo tồn./.

                                   Tác giả: Lý Chiên